NJÀNGATUB BÀMMEELU KOCC BARMA… 2/3

Ndege, ci benn téere, mu mën cee tënk démb, tey ak ëllëg, ñàmbaasee ko cosaan, aada, yeewute ak mbaax. Ndege, ab fentaakon bu ñoree te ñorleb xalima, dina fent luy joyyanti askanuw lëmm te kenn du ko ci mere. Ndaxte, ci mbindin mu xoromu, woyof ci nopp te neex ci xol, la bindkat bi di dëxëñ i njàngaleem.

Bubakar Bóris Jóob, yoon woowu la xàllal Bàmmeelu Kocc Barma.

Waaw, Bubakar Bóris Jóob, ci aji-jëmmal jii di Kinne Gaajo lay jaare ngir fàttali nu démb, dekkal cosaan. Lii, am pexe mu bindkat biy lal la ngir wone solos aadaak cosaan cim réew.

Téere biy ñaawlu yit, ci jonni tey jii, nees ñàkkale worma maam yi fi newoon, ñàkk leen a weg ak a jox gëdd.

Moone de, sunu maam yooyee, dunu woon i como. Xàddiwuñ, gàlliwuñ. Woruñ nu, jàmbuwuñ nu. Ñoom, dañ nawoon liñ doon, réyoonub sag ci seen i mbaax, amoon yëg-yëg ci mboolem-nawle mi te jiitaloon njariñal askan ci kow njariñal kenn nit. Rax-ci-dolli, njàmbaar, naka-jekk, ci ñoom la fekk baax. Xawma kan, waaye du doxandéem yu xonq nopp yee koy weddi. Nde, sunu maam ya, ragaluñ woon dee ci toolu-xare. Ak nu deewin biy metti metti te ñaaw, jaraloon na leen ko ngir sàmm raayab askan wi. Ndeysaan, am na ci sax ñoo xam ne, jotulees leen defar biñ leen di jébbal seen Boroom. Moo tax, tey, deesul a gis ab bàmmeel boo xam ne, kenn ci ñoom a fa tëdd, ngir taxaw fa ñaanal ko, sargal ko, delloo ko njukkal. Waaye de, Senegaal a ni deme.

Ku bëgg a xam lu tax téere bii tudd “Bàmmeelu Kocc Barma”, jàngal bu baax lii ci Bóris Jóob bind.

Dafa duut baraamu tuuma askan wi, ne :

« … ñoom (waa Senegaal) liñ xam ci ku faatu mooy : gas suul, fatt bàmmeel fàtte ba fàww ! Soo ko weddee, laajal Kocc Barma ma tëdd Kër-Njonge Faal : ana kuy dem tiim bàmmeelam tey ? Soo ko weddee, laajal Alin Sitóye Jaata : ku xam fan lay yaxam tasaaroo ca Tómbuktu ? Ma ni soo ko weddee yow, laajal Siidiya Lewoŋ Jóob : àll bay seeñuy yaxam na mu tuddati sax ? Ndax ku juum ba tudd fi turu Phillis Wheatley duñ la reetaan ?»

Bindkat bii nu xéewale Bàmmeelu Kocc Barma, moom, mu ngiy dekkal, ci lu wér, ñooñiy doomi-réew mi, góor ak jigéen, te bàyyi fiy nettali yu rafet. Ñooy jàmbaar yooyu def i jaloore yi ñuy woy ba ci sunu-jonni-Yàlla-tey jii. Muy wàll wu am-a-am solo ci téere Bóris bile.
Nu gis ne, bindkat bi, day boole taxawaayu aartukat, yarkat, yeetekat, gindikat ak sàmmkatu aada, cosaan ak mbaax.

 Alin Sitóye Jaata, Siidiya Lewoŋ Jóob, Phillis Wheatley ana ngeen, tey ?

Ci ñetti kàngam yooyu nu lim ci kow, Alin Sitóye Jaataa ci gën a siiw. Jamono jii, moom lañ gën a xam. Baat ak xalimab Bóris bokk nañ ci lu tax ñu bare ràññee jigéen ju mën góor jooju. Ndekete, Bóris mës na jagleel ab aji-jëmmal doomu-Kaasamaas joojule ci téereem bu siiw boobu mu bindoon ci nasaraan, Les tambours de la mémoire.

Ci Bàmmeelu Kocc Barma yit, Kinne Gaajoo ngi nu ciy dégtal i jaloore ya mu defoon ca Kabrus, keroog ba muy xeex ak Tubaab yi tënkoon askan wi cib nooteel.

Da ni :

« Alin Sitóye Jaata tamit kenn la fi woon : jàmbaree ba dee, am fit, am fulla. »

Moom, Kinne Gaajo, ca barsàq ja mu nekk la nuy xamalee sabab yi ko taxoon a yéeg ci « Joolaa bi ». Ndeysaan, ci tukkeem bu mujj boobu la bakkanam bi mujje tukkee ba fàww, fekki njaniiw ya. Mu ne, dara yëkkatiwu ko woon lu dul dem Kabrus :

« …gëstu ciy mbiri Alin Sitóye Jaataa may yëkkati, moo may tax a jël Joolaa bi fan yiiy ñëw, wàcc Sigicoor, luye woto jubal Kabrus. »

Ñaareelu jëmm ji Bóris dekkal, ñu bare, ci Senegaalu tey jii, xamuñu ko. Moo tax, mëneesu ko jox gëdd bim yeyoo dëgg-dëgg. Kookooy Siidiya Lewoŋ Jóob.

Njàmbaar, fit, fulla, faayda, ngor ak kóllare yi nekkoon ci Njóobeen bilee waral Kinne Gaajo soloon i dàllam, waaxu ba Gaboŋ, ca àllab Nëge-Nëge ba ko Boroom-Ndar gàddaayloo woon. Li ko Kinne Gaajo dugge woon mooy, xam ci yan anam la fa nekke woon. Ndawal nootkat bu bon a bon boobu nekkoon górnóoru Ndar, Louis Léon-César Faidherbe, juumul woon ca jikkoo ya mu seetlu woon ca bummib Waalo ba, taxoon koo wax ne :

«Waalo de, seetlu naa fa gone gu teel a yeewu te mooy toogi ëllëg ci jal bi. Doomu Ndate-Yàlla la. Ni ma ko gise, sun ko jàppalee dun ko réccu… »

Noonu, Faidherbe daldi tàmbalee nas i pexe ngir gàlliloo Siidiya. Ci la ko dugalee ci benn ci seen i daaray nootaange ya. Dafa di, jotoon na koo ngéntewaat ba jox ko turam « Léon », yaraat ko, sopparñi ko ci melokaanam ak ci xelam, ciy definam, lekkinam, ba ci ni muy waxe. Ba Siidiya demee ba dëddu làmmiñu askanam ak i mbaaxam, dafa daldi nekk gan ci biir i mbokki deretam, nekk doxandéem ci biir Waalo. Waaw. Neexul ba neexul, waaye dafa soppiku woon Tubaab tigi, « Ñuul ci biti, weex ci biir ». Der bu ñuul, xel mu weex… Waaye bés ba mu jógee ca jàkkaarloom baak géwélu buur, ba kooku xamal ko boppam, ci kanamu kàngami Waalo yépp, keroog la waaru ndax kàddu yii ko géwél bi jamoon :

« Mënatuma laa woy ndax xàmmeetuma la… Te yaakaar naa yit ne nit ki, loo gëlëm gëlëm, loo tumuraanke tumuraanke, xanaa kay ñàkkooy Maam. Te yenn yi kat, jéggaaniy Maam ak i Maamaat la tudd. Ana luy ndeyu lii, Jóob ? »

Mu rusoon ci lool nag, ndeysaan, xam ne wàcc na yoon. Ca la xel mi dellusee, mu xamaat boppam. Siidiya mel ni ku ximmi, yëg ni mu doone woon workat. Ca saa sa kay la summi yëreem yu xàññaaral ya mu soloon, « …daldi génn ba set wecc ca yëfi golo ya mu newoon ».

Ndaxte kat, ku réere sab jëmu, wëril sab juddu. Nde, nit ku ne, juddoom a ko mag. Maanaam, boo xamatul fooy dem, dellul fa nga jóge. Noonu la Siidiya defoon.

Kinne Gajoo ngi nuy xamal tamit ne, Siidiya daa mujjee fippu, wutiy gànnaay ngir jàmmaarlook Tubaab yi. Dem ba, lée-lée sax, mu jekku leen, rey lu bare ci ñoom. Waaye, dañ koo mujjee jàpp làqi ko ca Gaboŋ. Fa la far yemele dundam ci kaw suuf, and ceek nag jom ju kéemaane. Fekk na, booba, mu ngi tollu ci ñaar-fukki atam ak juróom-ñett doŋŋ.

Gàcce ngaalaama, Jóoba-jubba !

Kii ci topp nag, di ñetteelu kàngam bi bindkat biy jëmmal, waa Senegaal, rawatina waa Afrig, dañ ko faf xamul. Phillis Wheatley la tudd. Nu fàttali tuuti laaju Kinne Gaajo boobuy nirook diiju :« Ndax ku juum ba tudd fi turu Phillis Wheatley duñ la reetaan ? »Moone, Kinne muŋ nuy xamal ne Phillis Wheatley xale bu jigéen bu cosaanoo Waalo la woon ba noppiy laaj : ndax « Kan la santoon ? Walla Mbóoj ? »

Moom de, ay jaamtukat ñoo ko jàppoon, rawale ko ba noppi weccee ko ca Amerig. Ay way-dencante yu amul woon benn daraja te dëkkoon Boston, ñoo ko jëndoon, wuuf ko, yar ko, ba mu wone fa xel muy màcc lool. Phillis, xareñoon na lool, demoon bay bind ay taalif yu am maanaa te kéemaane. Noonu la doone taalifkat bu jigéen ju ñuul bi njëkk feeñ ca Amerig. Nekkoon na itam jigéenu Senegaal ji njëkk a bind i téere – Kinne Gaajo mel ni luy kall-kalli jàngkat bi, di seede ni, ci àngale la doon binde ! :

« Kon, mu ngoog : Phillis Wheatley bawoo Waalo, dem jommal Amerig, ñépp naan naka la lii mën a ame… ».

Booba nag, Phillis Wheatley 15i at kese la amoon ! Kon, Philis, wàcc nga.

 Riir mi ci géej, ngelaw lee ko waral…

Géej gi wonn na Soxna Kinne Gaajo. Moom itam, amul bàmmeel bees mën a taxaw, ñaanal ko, sargal ko. Xalaas ! Bindkat biy biral ne, nguur gi, ñoom, wonewuñu genn cawarte ngir suqali desitu bato bi. Doonte ne njabooti way-lab yi, amul fuñ ko jooytuwul ngir rekk sellal mujjub tukki bu seeni mbokk. Looloo waral jooytuy càmmiñu Kinne Gaajo li, Ngañ-Demba, ab waxambaane bu lafañ, boole ci ñàkk xéy te dëkke benn ci dëkku-dëkkaani kaw gi. Dafa mer ba futt, ndeysaan, dem ba mënatul a nëbb naqar ak tiis wi mu ame : « Njéeme… mënumaa nangu ne nii lan nar a tollu ci Kinne Gaajo.»

Dañuy faral di wax ne, bu Yàllay defar, day mel ni kuy yàq. Mu mel ne ñàkk pexe day indim pexe. Ndaxte kat musiba bi dal ci kaw askan wi, tax na Ngañ-Demba xam boppam ; ay laaj yu dul jéex di ko dikkal. Mu bëgg a xam naka law askan di sàggane bay àgg ci fàtte cosaanam… Waaye, moom ci boppam, moo nuy tegtal fu nu mën a jëley tontu. Ndax, mu ngi nuy dello cib téere bu am-a-am solo, L’Aventure ambiguë bi mu dul tàyyee jàng ak a jàngaat :

« Yaaŋ ciy dégg de, Njéeme ? Fekk booba, lenn doŋŋ la Tubaab bi jàngal goney Jàlloobe yi : fàtte. Raxas xel. As xel. Ana lu gën a yomb ŋacc yóoru gone, gas suul ? Xale yi daldi fay jóge doon ay xotti nit kese, summi seeni dàll sànni te dàll yiñ leen solal jotuñleen. Xale ya waroon a màgg xàll yoon wu bees, dëkkee soox ak a gaññ, di jàmbat fuñ tollu metitu tànk. »

Aa-a ! Daa mel ni xale màgg na, de ! Xel maa ngee màcc, xalaat yiy ñor, lu mu nar a jur ?

Wolof nee na, riiru géej, ngelaw lee ko waral.

USÉYNU BÉEY
(Dinan leen indil ñetteelu pàcc bi feek i fan)